روایت زندگی انسان امروز به دور از کلیشه‌ها | گفتوگو با کارگردان و نویسنده نمایش زنگار و آیینه
نمایش «زنگار و آیینه» در جشنواره تئاتر فجر روی صحنه می‌رود.
شکیبا افخمی راد | شهرآرانیوز؛ نمایش «زنگار و آیینه» به کارگردانی محمدجواد استادی و نویسندگی شادی غفوریان یکی از نمایندگان مشهد در چهل وسومین دوره جشنواره بین المللی تئاتر فجر است. اثری اپیزودیک با مفهوم دینی و رضوی که قرار است پنجشنبه ۱۱ بهمن ماه در بخش ویژه این رویداد روی صحنه برود.
این نمایش با حضور تعدادی از بازیگران پیش کسوت و حرفه‌ای مشهد مانند امیر محاسبتی، امیراحسان امیرپور، پرستش و محبوبه سلطانی به اضافه برخی چهره‌های جوان و جدید، چون امید هاشمیان و ابرا زجاجی آماده اجرا شده و در خلاصه داستانش نیز آماده است: «مرتضی، چندسالی است به دلیل تصادف غیرعمد و منجر به فوت در زندان وکیل آباد مشهد منتظر گشایشی در کارش مانده است. او به دلیل عدم توان پرداخت مبلغ دیه به هرکسی رو انداخته و ناامید شده است.
مرتضی، همسرش فرخنده را بعد از ملاقات دنبال یکی از دوستان قدیمی اش می‌فرستد؛ به امید آنکه آن دوست بتواند برایش کاری بکند. او کریم خداوردی است که به گمان مرتضی، عریضه نویسی متبحر در یکی از دادگاه‌های مشهد بوده است. اما قصه با وضع و حال نامناسب کریم که معتاد است پیش می‌رود...». ما به بهانه راهیابی این اثر به چهل وسومین دوره جشنواره بین المللی تئاترفجر با محمدجواد استادی و شادی غفوریان گفت وگویی داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
داستانی ساده، اما چند بعدی
به گفته محمدجواد استادی، نمایش «زنگار و آیینه» روایت انسان‌های معاصری است که در اطراف ما زندگی می‌کنند و هر یک دچار چالش و گرفتاری‌هایی هستند. این مشکلات در نقطه‌ای به یکدیگر گره می‌خورد و باز کردن آن نیازمند امید و اراده است. درواقع نمایش نیاز انسان به تمسک به معنویت و فرهنگ رضوی برای برطرف شدن ارتباطات انسانی و امید به آینده را نشان می‌دهد.
او مهم‌ترین دلیل خود برای روی صحنه بردن این اثر را شخصیت‌های جذاب حاضر در نمایشنامه بیان می‌کند، شخصیت‌هایی متنوع و رنگارنگ از همه اقشار جامعه که هر یک کنش و داستان متفاوتی دارند. استادی ادامه می‌دهد: این تنوع شخصیتی و پیوند خوردن آن‌ها با یکدیگر برای من خیلی جذاب بود. نکته دیگری هم که وجود داشت پرداخت غیرمستقیم، اما عمیق به نیاز ما به عنصر معنویت بود که در این اثر حضور حضرت رضا (ع) این معنویت را تأمین می‌ساخت.
این کارگردان درباره ویژگی‌های نمایشنامه «زنگار و آیینه» که می‌تواند مخاطب را با خود همراه کند نیز می‌گوید: همچنان که اشاره کردم وجود شخصیت‌های متنوع، داستان روان و ساده، اما چندبعدی و پرداخت به مفاهیم و ارزش‌های دینی به طور غیرمستقیم عوامل ارتباط مخاطب با این اثر است؛ اما به نظر من مهم‌ترین عنصر جذب مخاطب در این نمایش این است که مخاطبان خودشان را در آینه نمایش «زنگار و آیینه» خواهند دید.
استادی در ادامه با اشاره به چند مرحله‌ای بودن فرایند تولید این اثر بیان می‌کند: انتخاب متن، گفتوگو با نمایشنامه نویس، انتخاب بازیگران، طراحی صحنه و مواردی ازاین دست از اواخر تابستان آغاز شد. البته کوشش شد با توجه به اپیزودیک بودن نمایش، تمرین‌های هر اپیزود جداگانه پیگیری شود.
تمرین‌ها در دو بخش دورخوانی که نسبتا مفصل بود و سپس تمرین‌های مربوط به هر اپیزود و درنهایت کنار هم قرار گرفتن همه اپیزود‌ها و اجرای کلی نزدیک به پنجاه جلسه بوده است. این کارگردان که فرایند تولید هر نمایشی را همچون آموزشگاه می‌داند، یادآور می‌شود: آشکارا در یک فرایند تولیدی همیشه چالش وجود دارد که نمایش ما هم از این قضیه مستثنا نبود، اما آنچه اهمیت دارد هم گرایی مجموعه تولیدکننده نمایش در مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی و همراهی فوق العاده گروه بازیگران و عوامل اجرایی بود که کار را به ثمر رساند.
ضرورت فاصله گرفتن از کلیشه‌ها
استادی در بخش دیگری از صحبت هایش درباره راهیابی نمایش «زنگار و آیینه» به بخش ویژه جشنواره تئاتر فجر می‌گوید: بنا بر مقررات جشنواره بین المللی تئاتر فجر، دبیر و دبیرخانه این جشنواره امکان انتخاب آثار به ویژه آثار تازه تولیدشده را برای حضور در جشنواره دارند. از آنجایی هم که همه ما ایرانیان عشق و علاقه‌ای بی مانند به امام رضا (ع) داریم و کوشش می‌کنیم این ارادت را ابراز کنیم، جشنواره به حضور یک اثر رضوی تازه تولیدشده علاقه نشان داد و درنهایت این اثر برای بخش ویژه جشنواره معرفی شد.
درواقع این نخستین بار است که نمایش «زنگار و آیینه» که یکی از تولیدات رضوی جدید مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی محسوب می‌شود، اجرا خواهد شد. او درباره امکان اجرای عمومی این نمایش در مشهد نیز بیان می‌کند: هنر تئاتر به همه مردم تعلق دارد و من همیشه اعتقاد داشته‌ام تئاتر باید عمومی و فراگیر باشد. بر این اساس کوشش خواهیم کرد که این اثر را که عرض ارادتی به ساحت مقدس امام رضا (ع) است در زمان مناسب و برای گروه‌های گوناگون مردم اجرا کنیم.
از استادی درباره ویژگی‌های نمایش‌های رضوی می‌پرسیم که توضیح می‌دهد: ازنظر من دو نکته باید موردتوجه باشد. وقتی می‌گوییم نمایشنامه رضوی یعنی از نمایشنامه‌ای سخن می‌گوییم که ویژگی‌هایی خاص دارد. متن رضوی یک متن دینی است، اما با ویژگی‌های جزئی تر. ازنظر من نمایشنامه‌ای رضوی است که در درجه نخست به محتوای مشخص و گزینش شده درباره وجود مقدس حضرت رضا (ع) و اندیشه و سیره ایشان بپردازد و در درجه دوم ازنظر فرمی ویژگی‌هایی خاص و اختصاصی داشته باشد.
او درباره موفق نبودن بیشتر آثار رضوی که در سال‌های اخیر روی صحنه رفته‌اند نیز می‌گوید: دلیل نخست این است که تعداد این آثار محدود بوده. نکته دوم این است که نویسندگان ما درک درستی از معارف رضوی نداشته و به جای پرداختن به عمق این مفاهیم دچار سطحی نگری و پرداخت به ظواهر و کلیشه‌ها شده‌اند. یکی از نیاز‌های جدی ما پیوند حوزه اندیشه و دین با هنرمندان به ویژه نمایشنامه نویسان است. تعامل دین پژوهان و شارحان دین با هنرمندان زمینه‌ای بی نظیر برای آفرینش آثار دینی ازجمله رضوی فراهم خواهد آورد.
این کارگردان برای فاصله گرفتن از کلیشه‌ها نیز پیشنهاد می‌دهد: بازخوانی معارف دینی، پژوهش و مطالعه درباره فرایند فرآوری مفاهیم دینی و رضوی به فرم هنری، آموزش هنرمندان، حرکت به سمت نظریه‌های بومی به جای حرکت و بهره بردن از نظریه‌های غربی که برآمده از فضای غرب هستند و توجه جدی سیاست گذاران هنری به این امر، تحولی جدی در نمایش رضوی و فاصله گرفتن از کلیشه‌ها را ایجاد می‌کند.
اضافه شدن یک اپیزود جدید
شادی غفوریان نویسنده نمایش «زنگار و آیینه» که این اثر را با نام اولیه آیینه‌های روبه رو در سال ۱۳۹۸ نوشته است، می‌گوید: در ابتدا بنا بود نمایشنامه در جشنواره هنر‌های شهری مشهد در آن سال اجرا شود، اما با شیوع کرونا و توقف اجراها، روند کار متوقف شد.
این اثر بعدتر نیز قرار بود توسط کارگردانان دیگری روی صحنه برود که هر کدام بنا به دلایلی اتفاق نیفتاد، تا اینکه امسال با توجه به برنامه‌های تولیدی مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی تصمیم گرفته شد که اثری رضوی آماده اجرا شود؛ بنابراین این متن به کارگردان ارائه و با گفت‌و‌گو‌های صورت گرفته یک اپیزود به آن اضافه شد و نام آن نیز به زنگار و آیینه تغییر پیدا کرد. به گفته این نویسنده نمایشنامه «زنگار و آیینه» در هشت اپیزود داستان آدم‌هایی را روایت می‌کند که نسبتی باهم ندارند، اما زندگی شان در نقاطی باهم تلاقی می‌کند.
او درباره مهم‌ترین هدف خود برای نوشتن این نمایشنامه نیز بیان می‌کند: در نگارش یک اثر، آن هم رضوی، مهم‌ترین هدف نویسنده دوری از شعاری بودن اثر و پس زدن مخاطب است. در سال‌های اخیر هم چند متن رضوی از من به روی صحنه رفته است که مهم‌ترین هدفشان شاید برقراری ارتباط مؤثر با مخاطب این نوع آثار بوده است.
بازتعریف تئاتر دینی
غفوریان در ادامه درباره ویژگی‌های نمایشنامه‌های رضوی نیز می‌گوید: محتوا‌های مرتبط با امام رضا (ع) می‌توانند در تمام نمایش‌های اجتماعی جاری باشند. به طوری که یک پیام اخلاقی ضمنی می‌تواند یک نمایشنامه را در زمره آثار رضوی قرار دهد و لزوما کلیشه‌هایی که در ذهن همه ما جا افتاده است، رضوی بودن یا نبودن یک نمایشنامه را تعیین نمی‌کند.
او ادامه می‌دهد: در کار‌های مضمونی مانند مضامین رضوی فرمول‌های ثابتی وجود داشته‌اند که مدام تکرار شده‌اند، ولی تکرار شدن آن‌ها ضرورتا به این معنی نیست که آن فرمول‌ها درست کار می‌کنند یا نتیجه و کارکرد مثبتی دارند. ممکن است کارکردشان به خاطر کلیشه شدنشان منفی شده باشد. به نظر من تئاتر رضوی خیلی جامع است و می‌تواند تئاتر اجتماعی هم باشد.
این نویسنده درباره آثار رضوی که با استقبال تماشاگران روبه رو نمی‌شوند نیز بیان می‌کند: نمایشنامه نویسی با مضامین رضوی و دینی گرفتار کلیشه‌هایی شده است که دوری از آن‌ها به نحوه رویارویی هنرمند با این مضامین و خلاقیت او بستگی دارد. من خیلی قائل به این نیستم که نمایشنامه‌های رضوی از دیگر حوزه‌ها متفاوتند.
اگرچه طور دیگری جا افتاده و برخی، دینی یا معنوی بودن یک اثر را به منزله پیام رسانی مستقیم می‌بینند. اخلاقیات انسانی که در سیره امام مشهود است می‌تواند درونمایه این آثار باشد. اما گاه تئاتر دینی یا رضوی به نوعی از دیدگاه تماشاگر به عنوان کار سفارشی یا کلیشه‌ای تلقی می‌شود.
شاید به دلیل سیاست گذاری‌های غلط و تکرار اشتباهات در جشنواره‌ها و سفارش و حمایت از آثارِ کلیشه‌ای، این پیش فرض منفی ایجاد شده که تا تماشاگری می‌شنود اثری رضوی است ذهنش به سمت الگو‌های تکراری مرتبط با کلیدواژه‌های شفا، نذر، بیماری و ... می‌رود. او برای فاصله گرفتن از کلیشه‌ها پیشنهاد می‌دهد: با رصد کردن دقیق و مشاهده زندگی انسان امروز و نقش معنویت در بهبود حال وی شاید بتوان بازتعریفی از تئاتر دینی داشت و از کلیشه‌های پیشین فاصله گرفت.
غفوریان درباره تأثیر جشنواره‌ها در بهبود وضعیت نمایشنامه‌های رضوی نیز می‌گوید: اگر سیاست گذاری و برنامه ریزی جشنواره‌ها براساس پیش فرض‌های کلیشه‌ای موجود درباره تئاتر دینی پیش نرود و هر روز با تغییر ساختار زندگی و دغدغه‌ها و مشکلات انسان امروزی، عنصر معنویت را به آثار تزریق کند، می‌توان گفت وضعیت نمایشنامه‌های رضوی نیز همگام با وضعیت انسان پیش می‌رود و از او عقب نمی‌ماند و درگیر تکرار مکررات نمی‌شود.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
